SŁOWNIK PERSONALISTYCZNY
Nosce te ipsum
30 kwietnia 2012
Mądrość
Mądrość. Mądrość
jest zwieńczeniem poznania i działania moralnego. Mądrość w ogóle jest
doskonałością życia osobowego człowieka. Mądrość jest doskonałością wszystkich
trzech władz duchowych. Jest połączeniem efektów kontemplacji, sumienia i
upodobania. Mądrość obejmuje akceptację prawdy, afirmację dobra i fascynację
pięknem. Mądrość ogarnia w sobie kontakt z trzema osobowymi własnościami
istnienia. Mądrość łączy w sobie uznanie osobowej prawdy, chcenie osobowego
dobra i przeżycie osobowego piękna. Dzięki temu mądrość dociera do osobowej
godności człowieka i rozpoznaje ją. Godność obejmuje własności osobowe bytu
ludzkiego. Dlatego to mądrość i tylko ona rozpoznaje osobową godność człowieka.
Mądrość traktuje człowieka jako cel działania moralnego. To mądrość zwraca się
do człowieka rozpoznając jego bezwzględną rangę i pozycję. Mądrość decyduje o
moralnej postawie człowieka. To właśnie mądrość wyznacza moralne nastawienie
człowieka na osobową prawdę, osobowe dobro i osobowe piękno. Mądrość dociera do
samej osoby ludzkiej, odkrywa jej rangę i znaczenie dla człowieka i dlatego
uznaje ją za coś absolutnego w każdym wymiarze. Tylko mądrość zna jednocześnie
najwyższą osobową prawdę, najdoskonalsze osobowe dobro i najwspanialsze osobowe
piękno.
Ale mądrość nie jest ludzką wiedzą. Nie jest
ani wiedzą pojęciową, ani wiedzą naukową. Nie jest erudycją, czyli znajomością
kultury. Mądrość jest efektem doświadczenia osobowej realności człowieka.
Mądrość jest ostatecznym efektem doświadczenia wewnętrznego, czyli
doświadczenia mowy serca i umysłu. Natomiast sama w sobie mądrość jest
całościowym nastawieniem człowieka na afirmację osoby ludzkiej i Osoby Boskiej.
Jest takim nastawieniem człowieka, które łączy w sobie wiarę w prawdę, nadzieję
na piękno (na piękne życie) i miłość do dobra. Mądrość stanowi pełną otwartość
człowieka na ludzką osobę. Mądrość widzi i dostrzega w każdym człowieku to, co
osobowe, i skłania nas do służby osobie człowieka (oraz Osobie Boga). Mądrość
radykalnie wykracza poza znajomość ludzkiej natury. Mądrość przekracza to, co w
człowieku naturalne i każe nam wielbić samą ludzką osobę.
Mowa serca
Mowa serca. Mowę serca
odkrył dla nas dzisiaj prof. Gogacz, filozof i naukowiec, poeta i pisarz
religijny. Nawiązuje on do tradycji scholastycznej. Powraca do koncepcji mowy
serca, która w XIII wieku była mocno związana z mistyką (u św. Tomasza i u
Bonawentury).
Mowa serca stanowi wewnętrzne doświadczenie
człowieka. To wewnętrzne doświadczenie dotyczy własności osobowych. Ludzka
osoba przejawia się i działa poprzez własności osobowe – poprzez prawdę, dobro
i piękno. Można powiedzieć, że dzięki mowie serca doświadczamy tego, co w
człowieku jest osobowe, czyli mamy kontakt z własnościami osobowymi. Te
własności przyczynują duchowość człowieka, czyli ludzką naturę. Ale w
istniejącym już bycie własności osobowe oddziałują bezpośrednio na duchowe
władze człowieka. Takie oddziaływanie stanowi doświadczenie mowy serca.
Oczywiście prawda, dobro i piękno oddziałują kolejno na trzy władze duchowe –
rozum, wolę i uczucia. Dlatego może lepiej byłoby mówić o mowie serca i umysłu.
W scholastyce funkcjonowały bowiem określenia: verbum cordis oraz verbum
mentis. Ale najważniejszez jest samo zrozumienie problemu.
Osoba ma zdolność przemawiania. Inaczej
powiemy, że osoba ma zdolność komunikowania się. Osoba przemawia do drugiej
osoby. Tym, co przemawia do nas jest osobowa egzystencja (osobowe istnienie).
Osoba jako osobowa egzystencja przemawia do nas przy pomocy własności prawdy,
dobra i piękna. Mowa serca i umysłu stanowi wyraz osobowej egzystencji.
Obejmuje ona kontemplację, sumienie i upodobanie. W tych aktach przemawia do
nas osobowa prawda, osobowe dobro i osobowe piękno. Aktywność tych własności
osobowych stanowi wewnętrzne doświadczenie. To wewnętrzne doświadczenie
nazywamy właśnie mową serca i umysłu. Ta mowa pozwala nam zrozumieć osobę
ludzką i Osobę Boską (Trójcę Osób).
Serce
Serce.
Serce oznacza pewien zakres ludzkiego doświadczenia. Termin serce jest często
używany w tradycji ludowej i literaturze, natomiast rzadziej jest używamy w
filozofii. Potocznie serce przeciwstawia się umysłowi (rozumowi). Ale w
filozofii personalistycznej powraca sprawa doświadczenia nazywanego mową serce.
Określenie serca odnosi się zatem do tego zakresu duchowości, który obejmuje
zdolności pożądawcze – wolę i uczucia. Jakby po drugiej stronie duchowości mamy
umysł, który obejmuje zdolność rozumowego poznania i myślenia.
We wszystkich koncepcjach
etycznych podkreślano udział rozumu, czyli właśnie umysłu. Dopiero w
irracjonalizmie została wyeksponowana rola woli. Ale tam z kolei
zabsolutyzowano wolę jako zasadę człowieka. Również ludzka uczuciowość nie
znajdowała dla siebie właściwego miejsca, bo jeśli była eksponowana na
pierwszym miejscu, to działo się to kosztem rozumu i woli. Wydaje się, że
najtrudniejsze jest zachowanie właściwej proporcji między rolą serca i umysłu.
Oba zakresy ludzkiej duchowości są ważne i potrzebne. Zarówno umysł jak i serce
muszą spełniać swoją rolę w zakresie aktywności człowieka. Umysł posiada swoje
doświadczenie, zaś serce ma swoje. Oba rodzaje doświadczenia i aktywności muszą
się uzupełniać, aby człowiek mógł prawidłowo działać.
Filozofia
personalistyczna przypisuje sercu bardzo ważny zakres doświadczenia
wewnętrznego. Mówimy tutaj o mowie serca. Na przykład prof. Gogacz stosuje
określenie mowy serca do całości wewnętrznego doświadczenia człowieka. Mowa
serca odnosi się w tym ujęciu do bezpośredniego doświadczenia własności
osobowych człowieka. Nazwa mowy serca oznacza więc doświadczenie dokonujące się
całkowicie poza myśleniem i świadomością człowieka. Chodzi tu o pewnego rodzaju
bezpośrednie dotknięcie i oddziaływanie własności osobowych prawdy, dobra i piękna.
Tak rozumiana mowa serca obejmuje we władzach duchowych kontemplację, sumienie
i upodobanie.
26 kwietnia 2012
Osoba
Osoba.
Człowiek jest człowiekiem, ale powinien stawać się osobą. Człowiek został
stworzony jako osoba. Został stworzony jako osoba mężczyzny i osoba kobiety.
Człowiek miał żyć jako osoba mężczyzny i kobiety. Taki był Boży zamysł. A to
znaczyło, że człowiek będzie żył w łączności z Bogiem. Jednak człowiek wybrał
zwykłe ludzkie połączenie. Ze swojej wspólnoty wykluczył Boga i tym samym utracił
całe życie osobowe. Ale Bóg nie zostawił człowieka jego losowi. Bóg przygotował
i ofiarował przez swego Syna zbawienie człowiekowi. W ten sposób Bóg dał
człowiekowi możliwość przywrócenia życia osobowego. Bóg przywrócił człowiekowi
życie wieczne i zbawienie.
Człowiek jest bytem
osobowym. Człowiek posiada osobową egzystencję. To znaczy, że człowiek ma
osobowe istnienie wyposażone w osobowe własności. Są nimi prawda, dobro i
piękno. Te własności przyczynują rozumną naturę człowieka (czyli jego duszę).
Osoba ludzka stanowi podmiotowość istnienia. To właśnie podmiotowość istnienia
jest przyczyną ludzkiej natury. Własności transcendentalne zawarte w istnieniu
przyczynują zarówno ludzką duchowość (rozum, wolę i uczucia), jak i ludzką
cielesność (życie, płeć i organizm cielesny). Osobowa podmiotowość działa
zarówno poprzez władze duchowe, jak też poprzez władze cielesne człowieka.
Ale osobowa podmiotowość zaczyna żyć i
ujawnia się w człowieku jedynie w łączności z Bogiem. Ludzka osoba potrzebuje
nawiązać relacje osobowe z Bogiem, aby mogła się ujawnić cała moc i doskonałość
osobowego działania. Istnienie człowieka potrzebuje łączności z Istnieniem
Boskim. Dopiero łączność z Bogiem, która jest skutkiem działania łaski,
uaktywnia osobę człowieka. Osoba działa bowiem mocą Bożej łaski. Ale właśnie
dzięki temu osoba działa moralnie. Moralność człowieka jest skutkiem aktywności
osoby połączonej z Bogiem. Dlatego podmiotem moralnym jest w człowieku osoba, a
nie natura. Natura działa tylko po ludzku, czyli może błądzić. Raz działa
prawidłowo, a innym razem błądzi. Natura działa w sposób niepewny. Dlatego
natura (dusza i ciało) nie może być podmiotem moralnym. Działanie moralne jest
dokonywane jedynie przez osobę (osobową podmiotowość). W tym względzie natura
potrzebuje wsparcia osoby. Jednak to osobowe wsparcie pojawia się za sprawą
łączności z Bogiem. To Bóg nawiązując z człowiekiem relacje osobowe pobudza
aktywność osoby. Prawda, dobro i piękno zaczynają działać dzięki kontaktowi z
Osobami Boskimi.
Relacje osobowe
Relacje osobowe.
Relacje osobowe łączą dwie osoby albo więcej osób we wspólnocie. Osoba stanowi
podmiotowość istnienia, która działa poprzez własności prawdy, dobra i piękna.
Relacje osobowe przebiegają na poziomie istnienia. Według Gogacza relacje
osobowe łączą prawdę jednego bytu z prawdą drugiego bytu albo łączą dobro
jednego bytu z dobrem innego. Relacje osobowe łączą więc jedną osobę z drugą
osobą (albo nawet z kilkoma osobami). Ale człowiek nie ma możliwości działania
w obrębie istnienia, dlatego nie może zapoczątkować relacji osobowej. Relację
osobową z człowiekiem albo pomiędzy ludźmi może zapoczątkować (czyli sprawić)
tylko Bóg. To Bóg nawiązuje relacje z osobą człowieka. I to Bóg sprawia relacje
osobowe i to On ożywia i pobudza do działania osobę człowieka. Bóg sprawia
również relacje osobowe pomiędzy dwojgiem ludzi. Ale jest to szczególna
sytuacja, która ma miejsce w sakramencie małżeństwa. Bóg łączy małżonków
relacjami osobowymi, które są trawałe i niezmienne. Dlatego jak twierdzi
Gogacz, te relacje są niezależne od naszego poznania i naszych decyzji. A więc
to Bóg decyduje o osobowej łączności małżonków. Nic nie jest w stanie ich
rozdzielić.
Relacje osobowe są skutkiem działania łaski
Bożej. Bo tylko Bóg ma moc dostania się do osobowej egzystencji człowieka i sprawienia
w niej czegoś. Bóg oddziałuje wtedy swoją Prawdą, Dobrem i Pięknem. Osoba
ludzka pobudzona łaską i mocą Bożą zaczyna się uaktywniać przemawiając do nas w
mowie serca. Relacje osobowe są więc potrzebne do uaktywnienia osoby ludzkiej.
To właśnie wtedy osoba podejmuje działania moralne. Osoba przejawia się w mowie
serca, czyli w kontemplacji, sumieniu i upodobaniu. I dzięki temu osoba może
umoralnić naturę człowieka. To dzięki relacjom osobowym z Bogiem człowiek
zaczyna działać moralnie, czyli osobowo.
Godność
Godność. Godność
człowieka nie jest wymyśloną wartością. Godność jest realną rangą ludzkiej
osoby. Godność jest pozycją realności osoby. Realność osoby ma w świecie
szczególną rangę. Jest to pozycja czegoś bezwzględnego – najwyższej prawdy,
bezwzględnego dobra i absolutnego piękna. Osoba ludzka ma pozycje czegoś
szczególnego i bezwzględnego. Osoba ma więc rangę i pozycje celu, czyli czegoś,
co stanowi najwyższy i ostateczny cel moralnej działalności człowieka (tu na
ziemi).
Godność określa pełną i doskonałą realność
osoby ludzkiej. Osoba, czyli osobowa podmiotowość, żyje i działa poprzez
własności transcendentalne prawdy, dobra i piękna. Godność obejmuje i oznacza
wszystkie trzy własności osobowe (razem i naraz). To znaczy, że godność stanowi
osobowa prawda, osobowe dobro i osobowe piękno człowieka połączone razem w
osobowej egzystencji (w osobowym istnieniu). Osoba ludzka błyszczy blaskiem
prawdy, dobra i piękna. I właśnie ten wspólny blask oraz wspólną moc działania
własności osobowych określamy mianem godności osobowej. Tej godności nie da się
porównać z niczym na świecie. Osobowa godność człowieka ma odniesienie
wyłącznie do swojego źródła, którym jest Trójca Osób Boskich. To Bóg stworzył
człowieka na obraz i podobieństwo Boże. Bóg stworzył człowieka jako osobę. A
więc to Bóg nadał człowiekowi szczególną rangę osoby. Bóg nadał człowiekowi
szczególną godność. Godność dziecka Bożego.
24 kwietnia 2012
Bóg
Bóg.
Bóg jest stwórcą człowieka. Według św. Tomasza Bóg jest czystym istnieniem.
Jako czysty akt istnienia Bóg posiada moc sprawczą. Istnienie jest bowiem
pierwszą przyczyna i zasadą realności. Nie ma realnego bytu bez istnienia.
Dlatego wszystkie byty mają istnienie stworzone przez Boga. Ale ludzkie
istnienie ma wyjątkowy charakter – jest istnieniem osobowym, jak stwierdził
Wojtyła. W przypadku człowieka mówimy więc o osobowym istnieniu (o osobowej
egzystencji). Akt istnienia jest właśnie egzystencją (ex-sistentia), to znaczy,
że wyraża się i wydarza na zewnątrz w postaci istoty i jej działań. Realność i
aktywność istoty jest skutkiem przyczynowości sprawczej istnienia. Ludzkie
istnienie sprawia więc w powstającym bycie możność istotową. Osobowe własności
transcendentalne przyczynują ludzką duszę, zaś własności nieosobowe kształtują
cielesność człowieka.
Bóg jest bytem
osobowym. Ale Bóg sam w sobie stanowi osobową wspólnotę. Bóg jest Trójcą Osób
Boskich. Stwarzając człowieka Bóg działa jako osobowa wspólnota. Dlatego
stworzył człowieka na swój obraz i podobieństwo. Stworzył go jako osobę, a nie
wspólnotę. Bóg stworzył jednak człowieka jako osobę mężczyzny i osobę kobiety.
Człowiek jest więc pojedynczą osobą mężczyzny lub kobiety. Jednak osoby
mężczyzny i kobiety mogą się połączyć i utworzyć osobową wspólnotę. Ale do tego
potrzebna jest łaska Boża. Bóg chciał i zamierzał być zawsze obecny przy
człowieku, ale pierwsi rodzice podjęli działanie na własną rękę. To wywołało
ontyczną katastrofę. Natura oderwała się od osoby, a osoba straciła łączność z
Bogiem. W ten sposób człowiek utracił osobową podmiotowość i pozostał sam ze
swoją naturą. Utracił pomoc Boga i moc własnej osoby. Musiał się zmagać z
nieprzychylnym losem. Jednak Bóg nie zostawił człowieka na pastwę jego upadłej
natury. Bóg podjął radykalna próbę odnowy człowieka poprzez życie, cierpienie,
śmierć i zmartwychwstanie swojego Syna Jezusa Chrystusa. Chrystus zbawił ludzi,
czyli przywrócił im moc osoby i życie wieczne.
Bóg obdarza
człowieka dobrami osobowymi. Daje mu prawdę i wiarę, dobro i miłość, piękno i
nadzieję. To Bóg obdarza nas słowem prawdy, czynem dobra i przeżyciem piękna.
Bóg otacza opieką i łaską osobę człowieka. Bóg opiekuje się osobą mężczyzny i
osobą kobiety. Bóg pragnie przyjąć ich do swojej wspólnoty. Bóg jest najlepszym
przyjacielem człowieka.
Istnienie
Istnienie.
Istnienie jest podstawą wszelkiej realności. W filozofii to św. Tomasz z Akwinu
rozpoznał w realnym bycie akt istnienia i możność istotową. Akt istnienia
urealnia istotę bytu. Czymś pierwszym i stworzonym w bycie jest akt istnienia.
Akt istnienia jest wyposażony we własności transcendentalne. Akt istnienia
urzeczywistnia treści istotowe za pośrednictwem własności transcendentalnych.
Powstanie istoty bytu (czyli urealnienie treści istotowych) jest już procesem
wewnątrz-bytowym. W tym procesie biorą udział własności transcendentalne jako
zasady wewnętrzne oraz różne przyczyny zewnętrzne jako realne byty (aniołowie,
rodzice, środowisko przyrodnicze, czyli byty naturalne). Te realne byty
stanowią przyczyny wtórne lub drugorzędne bytu człowieka. Pierwszą przyczyną
człowieka jest Bóg, który stwarza istnienie bytu. Bez istnienia nie może nic
powstać. Bez istnienia nie może powstać porządek istotowy. Cały proces
kształtowania się istoty bytu odbywa się na bazie istnienia. Istnienie jest
pierwszą i główną zasadą realności bytu. Istnienie wyznacza obszar i charakter
sprawianej istoty bytu. To własności transcendentalne zawarte w istnieniu
określają istotę i charakter bytu, także bytu ludzkiego.
W przypadku
człowieka to Bóg stwarza osobowe istnienie. Bóg stwarza istnienie człowieka
jako osobowe, to znaczy wyposażone w osobowe własności transcendentalne. Te
osobowe własności zawarte w istnieniu określają i kształtują naturę (istotę)
człowieka jako bytu duchowo-cielesnego. Istnieniowe własności osobowe
przyczynują rozumną duszę człowieka, natomiast istnieniowe własności nieosobowe
sprawiają odpowiednią cielesność człowieka. Ponadto ukształtowana w pierwszej
kolejności dusza wpływa również na kształt i postać cielesności.
Człowiek posiada
więc osobowe istnienie, które otrzymał bezpośrednio od Boga. To jest zadatek,
który określa wyraźnie całe nasze człowieczeństwo. Każde jednostkowe
(pojedyncze) istnienie wyznacza indywidualną naturę danego człowieka. Własności
transcendentalne charakteryzujące pojedyncze istnienie stanowią jakby kod,
według którego rozwija się indywidualna natura konkretnego człowieka. W ten
sposób Bóg może zakodować istotową realność człowieka.
Istota
Istota.
Istota wspólnie z istnieniem tworzy konkretny byt. W tomizmie istnienie posiada
rangę aktu, zaś istota jest pojmowana jako możność. Akt istnienia urealnia i
sprawia treściowość istoty. W przypadku człowieka mamy do czynienia z
istnieniem osobowym. Osobowe istnienie przyczynuje istotę człowieka. Istota
ujęta w swoich zdolnościach (władzach) i działaniach nosi nazwę natury. Natura
określa więc możliwości działania danego bytu. Naturę (istotę) człowieka
dzielimy na duszę i ciało albo na formę i materię. Forma stanowi podstawę
duchowości, a materia podmiotuje właściwości cielesne. Natura (istota)
człowieka jest sprawiana i formowana przez własności transcendentalne
istnienia. Własności osobowe przyczynują zdolności i władze duchowe. Natomiast
własności nieosobowe kształtują i sprawiają zdolności i władze cielesne (życie,
płeć i cielesny organizm). Dlatego o człowieku mówimy, że jest bytem złożonym
duchowo-cielesnym. Powiemy także, że duchowo-cielesna jest natura człowieka. A
zatem porządek istotowy jest w pierwszym rzędzie sprawiany przez wyposażenie
aktu istnienia (przez własności transcendentalne). W dalszej kolejności istota
jest przyczynowana przez drugorzędne przyczyny zewnętrzne (przez aniołów,
rodziców i różne byty naturalne tworzące środowisko przyrodnicze). W ramach
porządku istotowego istnieje również zależność cielesności od duszy (od jej
wyposażenia i zdolności). Zdolności duchowe kształtują bowiem naszą cielesność.
Porządek cielesności zależy więc od własności nieosobowych, ale poprzez
duchowość mamy także pośredni wpływ własności osobowych. Dlatego możemy
powiedzieć, że ludzkie ciało jest przystosowane i odpowiednie dla duszy i osoby
człowieka. Nie można więc odrywać ludzkiej cielesności, izolować jej od osoby i
duszy oraz zestawiać jedynie z materialnością przyrody. Ludzkie ciało ma
charakter osobowy i różni się od materialności bytów naturalnych. Ludzkie ciało
ożywia bowiem nie tylko rozumna dusza, ale przede wszystkim ożywia je osoba.
Dlatego ludzkie życie jest przejawem osobowej egzystencji, czyli samej osoby i
jej służy.
Realność
Realność.
Realność jest skutkiem istnienia. Bez istnienia nie ma realności. Realność nie
jest tym, co widzimy i dotykamy. Doświadczamy w ten sposób jedynie realności
ludzkiego ciała. Ale prawdziwa duchowa realność tkwi głęboko w człowieku. Nie
można jej zobaczyć, ani dotknąć. Najgłębiej w człowieku zawarta jest realność
ludzkiej egzystencji. Ta realność przejawia się w działaniu własności
transcendentalnych prawdy, dobra i piękna, ale również w działaniu jedności,
odrębności i przedmiotowości (rzeczy). Najczęściej mylimy realność z
przedmiotowością, czyli z byciem rzeczą. Mylimy wtedy realność z fizycznymi
właściwościami bytu albo rzeczy – z samymi cechami fizycznymi. A przecież byt
ludzki posiada również realność osobową i duchową. Realność osobowa jest
najbliżej istnienia. Jest ona wyznaczona przez aktywność i moc sprawczą
własności transcendentalnych. Realność duchowa polega na aktywności, czyli
działaniu, władz duchowych. Wreszcie najsłabsza realność cielesna jest po
prostu stawianiem oporu różnym działaniom fizycznym. Realność osobowa, czyli
osobowa podmiotowość, jest całkowicie wolna, gdyż realizuje się w pełni poprzez
oddanie siebie. Realność duchowa dysponuje już tylko wolnością wyboru różnych
działań. A z kolei realność cielesna jest całkowicie uzależniona od otoczenia i
podlega prawom fizycznym.
Jak widać,
realności powinniśmy poszukiwać w rzeczywistości – w realnych bytach. Nie
znajdziemy jej ani w ludzkim myśleniu, ani w kulturze. Ludzkie myślenie jest
zaprzeczeniem realności. Myślenie zrodziło się bowiem z negacji rzeczywistości
(z negacji Boga, ale również z negacji samego człowieka, z negacji prawdy o człowieku).
Dlatego zawsze musimy zabiegać o powrót do rzeczywistości. Mamy wtedy do
czynienia z filozoficznym nawróceniem.
23 kwietnia 2012
słownik personalistyczny
Chciałbym
przedstawić młodym fanom filozofii słownik personalistyczny, który
powstał w 2007 roku. Został on ułożony w cyklu kalendarzowym 5 haseł na
każdy miesiąc (czyli 60 haseł łącznie), aby można było spokojnie
rozważyć sobie poszczególne tematy zawarte w hasłach. Na początek dajemy
spis treści, żeby czytelnik mógł się zorientować w całej zawartości
słownika. Co miesiąc będą się pojawiały kolejne hasła. Mam nadzieję, że
lektura okaże się choć trochę pożyteczna.
Subskrybuj:
Posty (Atom)