Co to jest prawo moralne?

31. Co to jest prawo moralne? Etyka jest nazywana wiedzą lub nauką normatywną. To znaczy, że etyka dotyczy norm moralnych, czyli zasad określających postępowanie człowieka. Wśród filozofów trwa nieustanna dyskusja na temat pochodzenia norm moralnych. Skąd się biorą normy moralne? Zbiór norm moralnych, jakimi posługuje się konkretny człowiek określa się mianem prawa moralnego. Otóż Kant broniąc autonomii ludzkiego rozumu stwierdził, że prawo moralne w postaci normatywnej (określające, jak należy postępować) jest bezwzględnym tworem ludzkiego rozumu. Wszystko byłoby w porządku, gdyby prawo wynikało z poznania realności człowieka. Ale co zrobić, kiedy uzna się, że nasza wiedza nie dotyczy samej realności lecz tylko jakiejś sfery zjawiskowej. Dlatego prawo moralne Kanta występujące w postaci imperatywu kategorycznego (bezwzględnego nakazu) jest postulatem czysto formalnym, pod który można podstawić sobie dowolną treść. Nawet konieczność powszechnej obowiązywalności niczego tutaj nie załatwia. Dlatego pojawiły się kolejne rozwiązania, które chciały uzależnić prawo moralne od warunków społecznych. Jedni twierdzili, że dzieje się tak na zasadzie umowy społecznej, która jest niepisanym założeniem każdej struktury społecznej. W takim układzie prawo i sprawiedliwość pełnią rolę głównej zasady życia społecznego. Natomiast w drugim skrajnym przypadku takie rozumowanie prowadziło do całkowitego uzależnienia zasad moralności od systemu politycznego. Mówiąc bardziej brutalnie, państwo stawało się wtedy żandarmem moralności.

W całej tej gmatwaninie poglądów najciekawsze rozstrzygnięcie znalazł i przedstawił polski etyk – Karol Wojtyła. Sformułował on tzw. normę personalistyczną, uzależniając ją od osobowej realności człowieka. Skoro człowiek – w myśl doktryny katolickiej – jest osobą, to trzeba uznać, że to właśnie osobowy charakter ludzkiego bytu wyznacza normę postepowania względem człowieka. Stąd zdaniem Wojtyły, właściwym odniesieniem do człowieka staje się miłość jako afirmacja i potwierdzenie w działaniu osoby ludzkiej. Ważne dopowiedzenia do tego ujęcia znajdziemy u ks. prof. Stycznia. Dla niego osobowa godność człowieka stanowi normę moralności. To znaczy, że kryterium oceny moralnej działania jest poszanowanie i spełnienie osobowej godności człowieka. Ks. Styczeń uważa, że z osobowej godności wypływa moralna powinność działania. Moralną powinność działania wiąże on z moralną świadomością. To znaczy, że musimy poznać godność osoby i stwierdzić powinność działania względem niej.

Można powiedzieć, że w ten sposób normatywny charakter etyki znalazł swój doskonały finał. Człowieka należy traktować jako osobę, której należy się miłość oraz cześć i szacunek. Nie wolno podchodzić do człowieka przedmiotowo, gdyż nie jest on rzeczą, jak różne inne elementy otaczającego nas świata. W żadnym wypadku nie wolno używać człowieka instrumentalnie, tak jak posługujemy się różnymi rzeczami i sprzętami w życiu codziennym. Poprzez wskazanie na osobową godność człowieka została zachowana i podkreślona szczególna ranga osobowego podmiotu. Co więcej, rozważania Wojtyły doprowadziły nas do wniosku, że w przypadku człowieka mamy do czynienia z podmiotowością istnienia, bowiem on pierwszy nazwał ludzkie istnienie osobowym. A osobę zdefiniował w następujący sposób: „osoba (...) jest to właściwy tylko człowieczeństwu sposób jednostkowego bytowania” (Osoba i czyn, s.131).

Możemy dziś dopowiedzieć, że osoba oddziałuje swoją aktywnością (kontemplacja i sumienie) na nasze władze duchowe, w których rodzą się pod wpływem tego oddziaływania realne zasady postepowania w postaci słowa prawdy (czyli wiary) oraz czynu dobra (czyli miłości). Dochodzi do tego także upodobanie piękna (czyli nadzieja). Te trzy zasady poszanowania osobowej godności stanowią w nas fundament moralności. Są również podstawą norm moralnych, jakie już bardziej szczegółowo formułuje nasza wiedza etyczna. Przyjęte przez nas prawo moralne stanowi bezpośredni wyraz naszej wiedzy etycznej (czyli etyki). Dlatego ogólnie mówimy, że to etyka (jako wiedza filozoficzna oparta na rozumieniu człowieka) określa dla nas prawo moralne.

Natomiast w religii objawionej prawo moralne zostało przekazane jako Nakaz Boży (Prawo Boże). W tej postaci pełniło ono rolę wychowawczą wobec Narodu Wybranego. Od razu też możemy dostrzec, że biblijny Dekalog doskonale chroni i zabezpiecza osobę człowieka (w przykazaniach dotyczących relacji międzyludzkich). Można więc słusznie stwierdzić, że zawiera on konkretne uszczegółowienie normy personalistycznej. Dekalog jest też przykładem doskonałej etyki normatywnej.