Wykłady o godności (3)

Czym jest godność?

Czym jest godność człowieka? Wszyscy zgadzają się na ogół, że człowiekowi przysługuje szczególna godność. Ale rozbieżności zaczynają się wtedy, gdy staramy się określić, na czym ta godność polega. Najpierw trzeba zapytać, czy godność należy przypisać ludzkiej naturze, czy raczej ludzkiej osobie?

Filozofia naturalistyczna oczywiście będzie uważała, że cecha godności przysługuje naturze. Takie rozumienie godności sprowadza się najczęściej do ujęcia wartościującego. Sądzi się, że człowiek posiada wyższą wartość od innych bytów naturalnych. Człowiek ze względu na swoją rozumną naturę przewyższa świat przyrody i jest od niego doskonalszy. Dlatego godność w tym ujęciu sprowadza się do elementu porównawczego, natomiast przestaje być czymś istotnym dla samego bytu człowieka.

Jeśli więc będziemy chcieli przypisać godność temu, co stanowi wyposażenie bytu, to gdzie należy szukać podstaw tej godności. Czy można uznać rozumność za ostateczny i dostateczny warunek (przyczynę) godności? Czy godność cechuje samą ludzką rozumność? Dla filozofa pojawiają się tutaj poważne wątpliwości. Rozumność ze swoim myśleniem może się wyrażać w doskonałym działaniu, czyli w moralności, ale równie dobrze nasze myślenie może stać się niemoralne i doprowadzić do przemocy, okrucieństwa i zbrodni. Dlatego duchowym władzom człowieka trudno byłoby przyznać pełną godność.

Otóż wydaje się, że godność przynależy nie do natury, lecz do osoby człowieka. Takie ujęcie proponuje nam filozofia personalistyczna, która twierdzi, że człowiek jest przede wszystkim osobą. Natomiast ludzka natura stanowi już skutek sprawczej aktywności osobowych własności i mocy. Osoba ludzka jest w człowieku podmiotowością istnienia i objawia aktywność samego aktu istnienia (actus essendi). Tę osobową podmiotowość tworzą trzy własności transcendentalne przypisywane istnieniu – czyli prawda, dobro i piękno. Te własności stanowią jakby wyposażenie ludzkiej osoby i to właśnie na nich opiera się szczególna ranga tej osoby. Prawda, dobro i piękno stanowią zarazem sprawcze moce, które kształtują naszą duchowość, czyli przyczynują odpowiednie władze duchowe oraz nadają im realne zasady działania. To powoduje, że człowiek staje się bytem wyjątkowym, który przekracza ewolucyjny rozwój przyrody. Dlatego godność przysługuje osobie człowieka, która jest początkiem całej realności i aktywności ludzkiego bytu. Można dopowiedzieć, że niejako sama godność osoby współtworzy całą naturę człowieka i dlatego natura jawi się jako istota duchowa i rozumna, a nie tylko cielesna (jako żywy organizm).

Godność jest doskonałością osoby. Oznacza samą realność i aktywność osoby. Godność przynależy do osoby w sposób nieutracalny i niepodważalny, pomimo że działania władz naturalnych mogą stać w sprzeczności z godnością osoby. Człowiek może jednak zawsze powrócić do samej osobowej aktywności, chociaż dzieje się to tylko z Bożą pomocą (dzięki łasce).

Dalszym problemem jest poszanowanie godności. Wiadomo, że z powodu godności człowiekowi należy się szacunek. Na czym więc powinien polegać okazywany szacunek i czego on dotyczy. Otóż szacunek należy się bezpośrednio osobie człowieka, ale to nie znaczy, że należy szanować lub tolerować działania niegodne człowieka. Jeżeli chodzi o poszanowanie ludzkiego działania, to może ono dotyczyć jedynie działań moralnych, które jako takie mają charakter osobowy. Natomiast szacunek nie powinien dotyczyć ogólnie rozumności lub wolności człowieka, ponieważ ani sama rozumność, ani sama wolność nie stanowią dostatecznej zasady postępowania moralnego. Rozumność i wolność wymagają zastanowienia i postanowienia, a do tego potrzebne są odpowiednie zasady. Takimi zasadami są słowo prawdy, które wspiera nasz umysł, oraz czyn dobra, który determinuje naszą wolę oraz jej wolność, a także przeżycie piękna, które kształtuje naszą uczuciowość nadając jej charakter osobowy wyrażający się w radości i nadziei (gaudium et spes).